در طول دهه‌های گذشته، دلار آمریکا به‌عنوان ارز غالب در تجارت جهانی، نقشی حیاتی در مناسبات اقتصادی بین‌المللی ایفا کرده است. اما برای کشورهایی چون ایران، که در معرض تحریم‌های مالی آمریکا قرار دارند، این وابستگی به دلار به یکی از عوامل کلیدی بی‌ثباتی اقتصادی و فشار تورمی تبدیل شده است.
با شدت گرفتن تحریم‌ها و محدودیت در دسترسی به سیستم مالی جهانی (نظیر SWIFT)، نیاز به استقلال ارزی و کاهش وابستگی به دلار به یک اولویت راهبردی برای سیاست‌گذاران اقتصادی تبدیل شده است.
دلایل لزوم کاهش وابستگی به دلار
- تحریم‌پذیری بالا: سیستم دلاری امکان کنترل کامل آمریکا بر معاملات بین‌المللی ایران را فراهم کرده است.
- انتقال تورم جهانی: با افزایش چاپ دلار در آمریکا، کشورهای وابسته به دلار ناخواسته تورم وارداتی را تجربه می‌کنند.
- محدودیت دسترسی به ذخایر ارزی: دارایی‌های ارزی ایران در بانک‌های خارجی که به دلار نگهداری می‌شوند، در معرض بلوکه شدن هستند.
راهکارهای خروج از وابستگی به دلار
1. توسعه تجارت دوجانبه با ارزهای محلی
ایران می‌تواند با کشورهایی مانند چین، روسیه، هند، ترکیه و کشورهای آسیای میانه توافق‌های پولی دوجانبه امضا کند تا تبادل کالا با ارزهای محلی (ریال، یوان، روبل، روپیه و لیر) صورت گیرد.
2. استفاده از رمزارزها
رمزارزهای پایدار (Stablecoins) یا رمزارزهای غیرمتمرکز مانند بیت‌کوین می‌توانند جایگزینی موقتی و تاکتیکی برای نقل‌وانتقالات مالی باشند. ایران می‌تواند زیرساخت قانونی و فناورانه برای استفاده هدفمند از این ابزارها فراهم کند.
3. تهاتر کالایی
روشی قدیمی اما مؤثر که در شرایط تحریم، همچنان کاربرد دارد. ایران می‌تواند نفت، گاز، مواد معدنی یا محصولات پتروشیمی را در برابر کالاهای اساسی، ماشین‌آلات یا فناوری مبادله کند.
4. ایجاد ارز دیجیتال ملی (CBDC)
بانک مرکزی ایران می‌تواند نسخه‌ای دیجیتال از ریال طراحی کند که در تجارت‌های بین‌المللی قابل استفاده باشد. این ابزار، هم نظارت دولت را حفظ می‌کند و هم در برابر تحریم‌ها مقاوم‌تر است.
5. تشکیل بلاک منطقه‌ای مالی
تشکیل اتحادیه‌های اقتصادی و ارزی با کشورهای همسو (مانند سازمان همکاری شانگهای یا بریکس) به منظور راه‌اندازی نظام پرداخت مستقل و جایگزین SWIFT ضروری است.
آثار مثبت کاهش وابستگی به دلار
- کاهش اثرگذاری تحریم‌ها
- ثبات نرخ ارز و کنترل بهتر تورم داخلی
- افزایش استقلال سیاسی و اقتصادی
- تقویت تولید ملی از طریق واردات هدفمندتر
- افزایش تنوع شرکای تجاری
چالش‌ها و موانع
- نبود زیرساخت مالی و بانکی مناسب برای تبادل غیر دلاری
- ضعف در شفافیت مالی و ریسک‌پذیری طرف‌های خارجی
- ناپایداری رمزارزها و چالش‌های قانونی مرتبط با آن
- مقاومت بخش‌هایی از ساختار اقتصادی داخلی که از نرخ دلار سود می‌برند
نتیجه‌گیری
رهایی از وابستگی به دلار، فرآیندی تدریجی اما ضروری برای اقتصاد ایران است. این مسیر مستلزم تغییر در نگرش سیاست‌گذاران، بازنگری در روابط اقتصادی بین‌المللی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های مالی نوین، و تعامل هوشمندانه با اقتصادهای نوظهور است.
گرچه دشواری‌هایی در این راه وجود دارد، اما تجربه جهانی نشان داده کشورهایی که به‌درستی در مسیر کاهش سلطه دلار حرکت کرده‌اند، به سطحی از استقلال مالی و ثبات اقتصادی دست یافته‌اند که آن‌ها را از تکانه‌های سیاسی و اقتصادی قدرت‌های غربی مصون داشته است.خودباوری در انجام این کار نیز از مهمترین ارکان آن است که تصمیم گیران می توانند با تکیه بر آن نامی روشن از خود در ذهن آیندگان این مرز و بوم ایجاد کنند.
